Phương pháp nghiên cứu của lý luận về nhà nước và pháp luật

Phương pháp nghiên cứu là những nguyên tắc và cách thức hoạt động khoa học nhằm đạt tới chân lý khách quan dựa trên cơ sở của sự chứng minh khoa học. Lý luận về nhà nước và pháp luật có cơ sở phương pháp luận là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Đây là phương pháp luận khoa học chung cho mọi khoa học, được vận dụng trong tất cả các quá trình, các giai đoạn nghiên cứu. Nội dung của phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử là những quy luật, những phạm trù của phép biện chứng duy vật và những nguyên tắc của phép biện chứng logic như: tính khách quan, tính toàn diện, tính lịch sử cụ thể …

Nguyên tắc về tính khách quan trong nghiên cứu khoa học đòi hỏi phải xem xét sự vật và đối tượng nghiên cứu đúng như nó có, không thêm bớt, không bịa đặt. Đối với nhà nước và pháp luật đòi hỏi phải nghiên cứu chúng đúng như chúng đã tồn tại trong thực tế khách quan, trong những mối quan hệ hiện thực.

Nguyên tắc xem xét sự vật một cách toàn diện là một yêu cầu rất quan trọng để làm sáng tỏ bản chất của nhà nước và pháp luật. Vì nhà nước và pháp luạt là hai hiện tượng đặc biệt có quan hệ với tất cả các hiện tượng của thượng tầng kiến trúc cũng như hạ tầng cơ sở, cho nên nếu không hiểu mối quan hệ giữa chúng sẽ dẫn tới sự nhận thức phiến diện, sai lệch về bản chất của chúng. Một số học giả khi nghiên cứu nhà nước và pháp luật lại tách rời hai hiện tượng này với cơ sở hạ tầng nên không thể giải thích được một cách khoa học bản chất và những đặc trưng cơ bản của chúng.

Để làm sáng tỏ bản chất của nhà nước và pháp luật còn đòi hỏi phải có quan điểm lịch sử cụ thể, gắn chúng với những giai đoạn phát triển nhất định. V.I.Lênin đã nhấn mạnh rằng: “Trong khoa học phải xem xét mỗi vấn đề theo quan điểm một hiện tượng nhất định đã xuất hiện trong lịch sử như thế nào, hiện tượng đó đã trải qua những giai đoạn phát triển chủ yếu nào, và đứng trên quan điểm của sự phát triển đó để em hiện nay nó đã trở thành như thế nào”.

Ngoài các phương pháp nghiên cứu chung ở trên, lý luận về nhà nước và pháp luật còn vận dụng các phương pháp riêng để nghiên cứu. Các phương pháp riêng thông thường được sử dụng để giải quyết một số nhiệm vụ trong quá trình nghiên cứu, để giải thích, đánh giá và kết luận về một số vấn đề cụ thể của nhà nước và pháp luật trên cơ sở áp dụng các phương pháp chung.

-         Phương pháp xã hội học (như theo dõi, phỏng vấn, thăm dò dư luận xã hội …) để nắm được những thông tin, tư liệu thực tiễn, thể hiện những quan niệm, quan điểm trong xã hội về các vấn đề khác nhau cua rnhaf nước và pháp luật, từu đó hình thành hoặc kiểm nghiệm lại những luận điểm, quan điểm, khái niệm, kết luận của lý luận về nhà nước và pháp luật. Ví dụ: để nghiên cứu về ý thức pháp luật, ý thức chính trị, văn hóa pháp luật, đánh giá hiệu quả hoạt động của nhà nước và tác dụng của pháp luật … cần phải sử dụng phương pháp xã hội học.

-         Phương pháp phân tích và tổng hợp là phương pháp được sử dụng rộng rãi, thường xuyên trong quá trình nghiên cứu về nhà nước và pháp luật. Phân tích là phương pháp dung để chia cái toàn thể hay một vấn đề phức tạp ra thành những bộ phận, những mặt, những yếu tố đơn giản hơn để nghiên cứu và làm sáng rõ vấn đề. Chẳng hạn, để có thể luận giải được những vấn đề của nhà nước, lý luận phải “tách” nó ra thành các vấn đề cụ thể hơn như đặc điểm, chức năng, hình thức … để nghiên cứu. Hoặc trong mỗi vấn đề lớn đó lại chia ra thành những vấn đề nhỏ hơn để có điều kiện phân tích sâu hơn.

Tổng hợp là phương pháp liên kết, thống nhất lại các bộ phận, các yếu tố, các mặt đã được phân tích, vạch ra mối liên hệ giữa chúng nhằm khái quát hóa các vấn đề trong sự phân thức tổng thể.

-         Phương pháp trừu tượng khoa học có vai trò rất quan trọng trong lý luận về nhà nước và pháp luật. Trừu tượng khoa học là phương pháp tư duy trên cơ sở tách cái chung ra khỏi cái riêng, tạm thời gạt bỏ cái riêng để giữ lấy cái chung. Bằng phương pháp trừu tượng hóa ta có thể vượt qua những hiện tượng có tính thức bề ngoài, ngẫu nhiên, thoáng qua, bất ổn định, để đi đến được cái chung mang tính tất yếu, bản chất và ổn định (mang tính quy luật). Là một khoa học lý luận, có nhiệm vụ xây dựng một hệ thống tri thức tổng quát với một hệ khái niệm, phạm trù và những luận điểm cơ bản, lý luận về nhà nước và pháp luật tất yếu phải sử dụng phương pháp trừu tượng khoa học. Phương pháp trừu tượng khoa học và một trong những phương pháp đặc thù của lý luận về nhà nước và pháp luật.

-         Phương pháp so sánh là phương pháp nghiên cứu được áp dụng trong nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau trong đó có lý luận về nhà nước và pháp luật. Áp dụng phương pháp so sánh để nghiên cứu có thể phát hiện ra những điểm giống nhau và khác nhau của các hiện tượng nhà nước và pháp luật đã và đang tồn tại trong lịch sử; đồng thời phân tích những nguyên nhân dẫn đến sự đồng nhất và dị biệt đó. Nhờ phương pháp so sánh hệ thống tri thức trong lý luận về nhà nước và pháp luật có được tính khách quan và khoa học.

Khi nghiên cứu về nhà nước và pháp luật cần phải sử dụng kết hợp những phương pháp chung (duy vật biện chứng và duy vật lịch sử) với những phương phác riêng; không thể chỉ chú ý tới một trong hai nhóm phương pháp đó, hoặc sử dụng chúng một cách tách biệt nhau. Những phương pháp chung là cơ sở, những phương pháp riêng lại thể hiện tính đặc thù của khoa học lý luận về nhà nước và pháp luật. Mỗi phương pháp riêng được sử dụng để nghiên cứu về nhà nước và pháp luật chỉ có thể mang lại kết quả tốt khi nó được sử dụng cùng với phương pháp biện chứng duy vật, với tư cách là một trong nhưng hình thức cụ thể hóa của nó và được phát triển trong sự nhận thức khoa học.