Một số vấn đề về sự tham gia của luật sư trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính ở nước ta hiện nay

Từ khi ra đời đến nay, tuy còn non trẻ so với nhiều nước trong khu vực và trên thế giới, nhưng luật sư Việt Nam luôn đồng hành cùng đất nước, góp phần vào sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc và bảo vệ đất nước. Cùng với sự phát triển chung của xã hội, đội ngũ luật sư Việt Nam cũng không ngừng lớn mạnh, đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu của đất nước trên nhiều phương diện như: tham gia xây dựng, hoàn thiện pháp luật; tư vấn, thông tin, giải thích, hướng dẫn pháp luật, qua đó nâng cao năng lực và ý thức xã hội, ý thức pháp luật của người dân. Đặc biệt, luật sư Việt Nam đã có những đóng góp quan trọng trong việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của các bị can, bị cáo và các đương sự trước toà trong các vụ án hình sự, dân sự, hành chính…

Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy, so với các lĩnh vực như hình sự và dân sự thì vai trò của luật sư trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính vẫn còn mờ nhạt, chưa tương xứng với xứ mệnh của luật sư và chưa đáp ứng được các yêu cầu hiện tại của xã hội. Dưới góc độ lý luận, thực tiễn trong quá trình giải quyết các vụ việc khiếu nại, khiếu kiện hành chính, bài viết này sẽ phân tích vai trò của luật sư trong đời sống xã hội và sự tham gia của luật sư trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính để từ đó tìm ra hạn chế, bất cập và đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường và bảo đảm sự tham gia có hiệu quả trên thực tế của luật sư đối với quá trình qiải quyết khiếu nại, khiếu kiện hành chính.

1. Vai trò của luật sư trong đời sống xã hội và quy định của pháp luật về sự tham gia của luật sư trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính

Nói tới vai trò của luật sư là nói tới những tác động, ảnh hưởng của luật sư đối với các cá nhân, cơ quan, tổ chức và cao hơn nữa là đối với cả xã hội trong quá trình hoạt động của mình. Với tư cách là một chức danh tư pháp, vai trò quan trọng của Luật sư trong đời sống xã hội nước ta đã được ghi nhận và khẳng định rõ ngay từ  Pháp lệnh Tổ chức luật sư 1987, cụ thể là: “Bằng hoạt động của mình, tổ chức luật sư góp phần tích bảo về pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, góp phần vào việc giải quyết các vụ án được khách quan, đúng pháp luật, thực hiện quyền bình đẳng của mọi công dân trước pháp luật, thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa[1]”. Sau đó, Nghị định số 15/HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng về Quy chế Đoàn luật sư tiếp tục khẳng định ngắn gọn: “Luật sư có nhiệm vụ bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp cua công dân, bảo vệ pháp chế và chế độ xã hội chủ nghĩa[2]”. Như vậy, Nghị định đã đặt nhiệm vụ bảo vệ quyền lợi của công dân lên hàng đầu, phù hợp với bản chất chế độ ta là tất cả vì dân, vì hạnh phúc của nhân dân. Pháp lệnh luật sư năm 2001 tiếp tục khẳng định vai trò của luật sư trong đời sống xã hội: “Phát huy vai trò của luật sư và tổ chức luật sư trong công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân”[3]. Khoản 2, Điều 1 Pháp lệnh cũng quy định: “bằng hoạt động của mình, luật sư góp phần bảo vệ công lý, công bằng xã hội và pháp chế xã hội chủ nghĩa”. Luật Luật sư được Quốc hội thông qua ngày 29/6/2006, có hiệu lực từ ngày 01/01/2007, một lần nữa tiếp tục khẳng định vai trò, chức năng xã hội của luật sư: “Hoạt động nghề nghiệp của luật sư nhằm góp phần bảo vệ công lý, phát triển kinh tế và xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”[4].

Mặc dù vai trò của luật sư trong đời sống xã hội đã được khẳng định và quy định trong các văn bản pháp luật về luật sư từ rất sớm như vậy nhưng phải đến năm 2005, sự tham gia của luật sư trong việc quyết khiếu nại tại cơ quan hành chính nhà nước mới được ghi nhận trong  Luật khiếu nại, tố cáo. Quy định này là một bước đột phá trong cơ chế giải quyết khiếu nại, lần đầu tiên, trong một văn bản Luật về khiếu nại, tố cáo đã quy định về sự tham gia của luật sư trong quá trình khiếu nại[5], cụ thể: Trong quá trình giải quyết khiếu nại lần đầu và lần hai, nếu người khiếu nại nhờ luật sư giúp đỡ về mặt pháp luật thì luật sư có quyền tham gia[6]. Nghị định số 136/2006/NĐ ngày 14/11/ 2006 của Chính phủ quy  định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số Điều của Luật Khiếu nại, tố cáo đã quy định luật sư có các quyền cụ thể: giúp  người khiếu nại viết đơn khiếu nại; cùng với người khiếu nại liên hệ với cơ quan tổ chức, cá nhân có liên quan đến việc khiếu nại để thu thập tài liệu, bằng chứng; đưa ra bằng chứng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người khiếu nại; tham gia cùng người khiếu nại gặp gỡ, đối thoại với người giải quyết khiếu nại, người bị khiếu nại và những người có liên quan; tham gia các giai đoạn khác trong quá trình giải quyết khiếu nại và giúp người khiếu nại thực hiện các quyền của người khiếu nại theo quy định của pháp luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ[7]. Hiện nay, Thanh tra Chính phủ đang được giao chủ trì xây dựng dự thảo Luật Khiếu nại. Dự thảo hiện nay của Luật này đã có được những quy định tạo kiện hơn về quyền của luật sư tham gia vào việc giải quyết khiếu nại hành chính, theo đó, người khiếu nại không được nhờ luật sư tham gia vào quá trình giải quyết khiếu nại hoặc uỷ quyền cho luật sư để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Dự thảo cũng quy định luật sư có quyền xác minh, thu thập chứng cứ và cung cấp chứng cứ cho người giải quyết khiếu nại, nghiên cứu hồ sơ vụ việc và được ghi chép, sao chụp những tài liệu cần thiết có trong hồ sơ vụ việc để thực hiện việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên.

Trong tố tụng hành chính, Pháp lệnh Thủ tục giải quyết các vụ án hành chính năm 1996, được sửa đổi bổ sung năm 1998, năm 2006 và Luật Tố tụng hành chính được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội Chủ nghĩa Việt Nam, khoá XII, Kỳ họp thứ 8 đã thông qua Luật Tố tụng hành chính thông qua ngày 24/11/2010, có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/7/2011 đều quy định đương sự tự mình hoặc có thể nhờ luật sư hay người khác bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình; đương sự cũng có thể ủy quyền bằng văn bản cho luật sư hoặc người khác đại diện cho mình tham gia tố tụng[8]. Như vậy, cũng như vụ án dân sự, kinh tế, lao động,...  luật sư có thể là người đại diện do đương sự ủy quyền hoặc là người bảo vệ quyền lợi của đương sự trong các vụ án hành chính. Nếu tham gia tố tụng với tư cách là người đại diện do đương sự ủy quyền, luật sư được thay mặt đương sự thực hiện các quyền trong phạm vi ủy quyền để bảo vệ quyền lợi của đương sự. Do vậy, phụ thuộc vào mức độ ủy quyền luật sư được sử dụng một phần hay toàn bộ các quyền và nghĩa vụ của đương sự được quy định tại Điều 49, 50 và 51 của Luật Tố tụng hành chính. Theo đó, đương sự có một số quyền và nghĩa vụ cơ bản như: dưa ra yêu cầu, thay đổi yêu cầu, phản đối yêu cầu của đương sự phía bên kia; cung cấp cho Tòa án các chứng cứ, tài liệu liên quan đến vụ án; được biết chứng cứ do đương sự khác cung cấp cho Tòa án; yêu cầu Tòa án áp dụng các biện pháp điều tra cần thiết, áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời; yêu cầu thay đổi thẩm phán, hội thẩm nhân dân, kiểm sát viên, thư ký Tòa án, người giám định, người phiên dịch; hòa giải , tham gia phiên tòa; kháng cáo các bản án, quyết định của Tòa án.  Trong trường hợp luật sư tham gia tố tụng với tư cách là người bảo vệ quyền lợi của đương sự, luật sư sẽ cùng đương sự tham gia tố tụng, giúp đỡ đương sự tham gia tố tụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Theo quy định tại Điều 55 của Luật Tố tụng hành chính, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự có các quyền và nghĩa vụ, bao gồm: tham gia tố tụng từ khi khởi kiện hoặc bất cứ giai đoạn nào trong quá trình tố tụng; xác minh, thu thập chứng cứ và cung cấp chứng cứ cho Toà án, nghiên cứu hồ sơ vụ án và được ghi chép, sao chụp những tài liệu có trong hồ sơ vụ án để thực hiện việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự; tham gia phiên toà hoặc có văn bản bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự; thay mặt đương sự yêu cầu thay đổi người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng khác theo quy định của Luật này; tranh luận tại phiên toà; phải có mặt theo giấy triệu tập của Toà án; tôn trọng Toà án, chấp hành nghiêm chỉnh nội quy phiên toà.

Như vậy, có thể thấy rằng vai trò của luật sư trong đời sống xã hội nói chung, trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính nói riêng đã được xã hội ghi nhận và pháp luật quy định theo hướng ngày càng tạo điều kiện hơn để luật sư phát huy vai trò, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Tuy nhiên, trên thực tế, sự tham gia của luật sư vào trong lĩnh vực này còn hạn chế cả trong quá trình giải quyết khiếu nại hành chính và trong tố tụng hành chính, chúng tôi sẽ đề cập và phân tích trong những phần tiếp theo của bài viết này.

2. Thực trạng luật sư tham gia vào lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính và một số hạn chế, bất cập về vai trò của luật sư trong lĩnh vực này

Theo báo cáo của 05 tỉnh có thống kê, trong 5 năm (2005-2009), trong tổng số 11.298 vụ việc khiếu nại được các cơ quan nhà nước giải quyết chỉ có 27 vụ việc có luật sư tham gia (chiếm 0,24%)[9]. Tại báo cáo giám sát việc thi hành pháp luật về khiếu nại, tố cáo trong 3 năm (2005-2007) của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội khoá XII cũng đã thống kê: trong tổng số 40.794 vụ việc khiếu nại ở 15 tỉnh và 01 bộ chỉ có 158 vụ việc là có luật sư tham gia (chiếm 0,38%). Mặc dù các số liệu trên chưa phản ánh đầy đủ, toàn diện thực tiễn của hoạt động luật sư trong lĩnh vực khiếu nại hành chính nhưng qua đó cũng cho thấy rằng tỷ lệ những vụ việc khiếu nại hành chính mà có luật sự tham gia vào quá trình giải quyết là quá ít. Chưa có con số thống kê chính xác về tỷ lệ các vụ án hành chính có sự tham gia của luật sư nhưng thực tế cho thấy tình trạng thiếu vắng hay vai trò mờ nhạt của Luật sư trong lĩnh vực tố tụng hành chính cũng gần tương tương như trong quá trình giải quyết khiếu nại hành chính. Nguyên nhân dẫn đến tình trạng này đã được một số tác giả, nhà khoa học phân tích trong các công trình nghiên cứu của mình nhưng theo chúng tôi, có lẽ do vai trò của luật sư trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính còn tồn tại một số hạn chế, bất cập cơ bản như sau:

Thứ nhất, bất cập của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của  luật sư trong lĩnh vực khiếu nại hành chính: Luật khiếu nại, tố cáo hiện hành mới chỉ ghi nhận vai trò rất khiêm tốn của luật sư, là tư vấn, trợ giúp pháp luật nên luật sư chưa được tạo điều kiện pháp lý thuận lợi cần thiết. Pháp luật về khiếu nại, tố cáo đã quy định ở mức độ rất hạn chế những việc luật sư được làm; quy định về nghĩa vụ của luật sư, nhưng trong đó có những quy định mang tính định tính về những hành vi mà luật sư không được làm như “không được kích động, cưỡng ép,mua chuộc, dụ dỡ người khiếu nại sai sự thật hoặc lợi  dụng quyền khiếu nại để xuyên tạc, vu khống, xâm phạm trật tự công cộng, gây thiệt hại đến lợi ích của cơ quan, tổ chức, cá nhân”[10]. Quy định như vậy, luật sư không chỉ gặp nhiều khó khăn về thủ tục hành chính để giúp thân chủ mình theo đuổi khiếu nại hành chính mà còn gặp phải những trở ngại chính trị và tâm lý, khi dễ dàng rơi vào tình trạng phạm quy, thậm chí là vi phạm pháp luật hình sự.

Thứ hai, chưa có cơ chế đảm bảo các quyền của luật sư được thực hiện trên thực tế: Theo chúng tôi, quy định của Luật Tố tụng hành chính và Dự thảo Luật khiếu nại như đã phân tích ở trên mới chỉ là những quy định về quyền và nghĩa vụ của luật sư, mà chưa có những quy định về trình tự, thủ tục để luật sư có thể thực hiện được quyền và nghĩa vụ của mình. Ví dụ, theo quy định: luật sư có quyền được ghi chép, sao chụp tài liệu, chứng cứ có trong hồ sơ, nhưng trên thực tế tại cơ quan hành chính nhà nước luật sư chưa được tiếp cận hồ sơ vụ việc hoặc do không có qui định về thời hạn nên ở nhiều Tòa án, luật sư chỉ được tiếp cận hồ sơ một vài ngày ngày trước phiên toà và như vậy không có đủ thời gian để chuẩn bị tranh luận trước tòa để bảo vệ quyền lợi của người khởi kiện. Một thực tế nữa là: các cơ quan hành chính nhà nước thường không chấp nhận một luật sư vừa là người tư vấn, giúp đỡ người khiếu nại, cũng đồng thời vừa là người được ủy quyền; Hoặc Tòa án thường không chấp nhận một luật sư vừa là người đại diện theo ủy quyền lại vừa là người bảo vệ quyền lợi của đương sự. Thực tế này là không chính đáng, thiếu cơ sở và gây khó khăn cho việc đảm quyền tiếp cận công lý của người dân. Ví dụ: khi luật sư tham gia vào vụ việc với tư cách là người “bảo vệ quyền lợi của đương sự” thì có quyền được nghiên cứu hồ sơ, trong khi đó nếu luật sư tham gia với vai trò là người đại diện theo ủy quyền thì chỉ được thực hiện các quyền của người khiếu nại, trong đó không có quyền được nghiên cứu hồ sơ nên khó có thể biết được các chứng cứ, tài liệu do cơ quan có thẩm quyền thu thập được hoặc tài liệu do những người khác cung cấp.

Thứ ba, vấn đề nhận thức về hoạt động luật sư và tâm lý ngại làm việc với luật sư của một số cán bộ công chức: Trước hết phải thấy rằng quan niệm hoạt động luật sư thuộc phạm vi “bổ trợ tư pháp” là một quan niệm còn chưa toàn diện, chỉ gắn với thực tiễn hành nghề của luật sư thường gắn với hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử của Tòa án mà chưa thể hiện được vai trò, ý nghĩa hoạt động của luật sư trong các lĩnh vực xã hội khác, trong đó có hoạt động giải quyết khiếu nại của cơ quan hành chính nhà nước. Do đó, trong nhiều năm qua, việc giải quyết khiếu nại hành chính ở nước ta còn được coi là chuyện nội bộ của cơ quan hành chính nhà nước, dẫn đến hệ quả tất yếu là cơ chế giải quyết khiếu nại hành chính khó có thể chấp nhận sự tham gia của luật sư. Hơn nữa, về mặt tâm lý, không ít công chức hành chính, do năng lực cá nhân hoặc do những lý do riêng tư khác, không phải lúc nào cũng sẵn sàng làm việc, cọ sát, đối mặt với luật sư.

Thứ tư, về tâm lý luật sư e dè, ngại va tranh luận, đấu tranh với những biểu hiện sai trái của cơ quan công quyền: Có thể thấy rằng, hình ảnh các luật sư lăn xả đấu tranh bảo vệ công lý, nhiều số phận bị hàm oan đã được giải oan, luật sư tham gia ngày càng tích cực hơn vào các hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý cho nhân dân, doanh nghiệp đã trở thành chỗ dựa tin cậy của thể chế chính trị nước nhà, nền tư pháp có được sự phản biện cần thiết để có được sự cân bằng, khách quan. Tuy nhiên, do đặc thù của các vụ án hành chính: người khởi kiện là cá nhân, tổ chức - đối tượng của quyết định hành chính và hành vi hành chính, còn người bị kiện là cơ quan hành chính - nhà nước cho nên một số luật sư còn e dè, ngại “cãi” lại cơ quan công quyền cho nên hiệu quả sự tham gia của luật sư có trường hợp còn chưa cao, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức có trường hợp vẫn chưa được đảm bảo. Một số luật sư đã không dũng cảm đấu tranh chống các biểu hiện sai trái của người có thẩm quyền và cơ quan nhà nước. Thậm chí có trường hợp luật sư còn thỏa hiệp, câu kết để “chạy án”, không dám đấu tranh bảo vệ nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa.

3. Một số đề xuất nhằm tăng cường và bảo đảm sự tham gia có hiệu quả của luật sư vào quá trình giải quyết khiếu nại, khiếu kiện hành chính

Từ những phân tích một số hạn chế, bất cập về vai trò của luật sư trong giải quyết khiếu nại, khiếu kiện hành chính như trên, tác giả xin đưa ra một số giải pháp nhằm tăng cường và bảo đảm sự tham gia có hiệu quả của luật sư vào quá trình giải quyết khiếu nại, khiếu kiện hành chính như sau:

Một là, để phục những hạn chế của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của  luật sư trong lĩnh vực khiếu nại hành chính, thiết nghĩ, khi xem xét ban hành luật Khiếu nại (dự kiến Luật này sẽ được Quốc hội khoá XIII thông qua tại kỳ họp cuối năm 2011), Quốc hội nên thông qua nội dung mở rộng vai trò và tăng các quyền của luật sư trong quá trình giải quyết khiếu nại hành chính như ghi nhận của Dự thảo hiện nay đã được phân tích ở trên. Đồng thời, Quốc hội cũng nên nên xem xét bổ sung thêm trường hợp người khiếu nại không có điều kiện thuê hoặc không nhờ được luật sư thì người có thẩm quyền giải quyết khiếu nại có trách nhiệm mời luật sư từ các Đoàn luật sư của các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (luật sư chỉ định) để tham gia giải quyết để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người khiếu nại. Sở dĩ như vậy vì trên thực tế hiện nay, có trường hợp ở vùng sâu, vùng xa, người dân nghèo không có điều kiện trả phí thù lao luật sư mà luật sư thì không muốn tham gia giúp đỡ người khiếu nại.

Hai là, cần thiết phải hoàn thiện các quy định về trình tự, thủ tục tạo đảm bảo luật sư được sử dụng trên thực tế các quyền đã được quy định, không bị cản trở, gây khó khăn và tham gia có hiệu quả vào quá trình giải quyết khiếu nại, khởi kiện hành chính trên thực tế. Nghiêm khắc xử lý các trường hợp cán bộ, công chức, thẩm phán, thư ký toà án…có hành vi sách nhiễu, cản trở hoạt động của luật sư. Tuỳ theo yêu cầu của đương sự, luật sư nên được chấp nhận có thể vừa tham gia với tư cách là người bảo vệ quyền lợi và với tư cách là người được uỷ quyền. Khi tham gia với tư cách người bảo vệ quyền lợi trong giải quyết khiếu nại hành chính, luật sư cần được cấp giấy chứng nhận người bảo vệ quyền lợi. Luật sư cũng cần được tạo điều kiện thuận lợi trong việc tiếp cận hồ sơ, ghi chép, sao chụp tài liệu để có thời gian nghiên cứu.

Ba là, cần thay đổi nhận thức về trách nhiệm giải quyết khiếu nại và vai trò luật sư của đội ngũ cán bộ công chức hành chính và người có thẩm quyền trong các cơ quan tố tụng vì sự tham gia của luật sư chắc chắn sẽ giúp cho không chỉ phía người dân và ngay cả đối với phía cơ quan nhà nước nhìn nhận sự việc một cách sáng tỏ hơn, đúng đắn hơn, từ đó mục tiêu hướng tới công lý hành chính cũng sẽ được đảm bảo hơn.

Bốn là, luật sư cần phát huy truyền thống, bên cạnh việc không ngừng học tập, nâng cao trình độ kiến thức về mọi mặt pháp luật, khoa học, đời sống, xã hội, nâng cao văn hóa ứng xử trong hoạt động nghề nghiệp và giữ gìn đạo đức nghề nghiệp; Luật sư cũng cần phải dũng cảm đấu tranh chống các biểu hiện sai trái của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng; chống các hành vi thỏa hiệp, câu kết “chạy án”… Được như vậy, chắc chắn rằng cùng với những đổi mới về pháp luật, về cơ chế, về nhận thức của cán bộ công chức sẽ góp phần nâng cao vị thế, vai trò của luật sư trong đời sống xã hội nói chung, trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính nói riêng.

Thay cho lời kết: Như vậy, có thể thấy rằng đội ngũ luật sư Việt Nam đã đứng được trong lòng xã hội, được pháp luật ghi nhận, đã và đang góp phần bảo vệ công lý, phát triển kinh tế và xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Vai trò của luật sư trong lĩnh vực khiếu nại, khiếu kiện hành chính cũng được pháp luật pháp luật quy định theo hướng ngày càng cụ thể hơn, mở rộng hơn trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Tuy nhiên, trên thực tế, sự tham gia của luật sư vào trong lĩnh vực này còn hạn chế cả trong quá trình giải quyết khiếu nại hành chính và trong tố tụng hành chính. Tiếp tục tăng cường và bảo đảm sự tham gia có hiệu quả của luật sư đối với quá trình qiải quyết khiếu nại, khiếu kiện hành chính hiện nay đòi hỏi phải có nhiều giải pháp đồng bộ. Tuy nhiên, bài viết này chỉ đưa ra một vài giải pháp trao đổi cùng bạn đọc với hy vọng nâng cao hiệu quả công tác giải quyết khiếu nại, khiếu kiện hành chính trong giai đoạn hiện nay, hướng tới mục tiêu đảm bảo công lý hành chính, quyền bình đẳng của người dân với cơ quan công quyền, góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam./.

Nguyễn Thắng Lợi

[1] Xem Điều 2 Pháp lệnh Luật sư 1987.

[2] Xem Điều 1 Quy chế ban hành kèm theo Nghị định số 15/HĐBT ngày 21/02/1989 của Hội đồng Bộ trưởng ban hành Quy chế Đoàn luật sư.

[3] Xem lời nói đầu của Pháp lệnh luật sư năm 2001.

[4] Xem Điều 3 Luật Luật sư 2006.

[5] Xem Điểm b, Khoản 1,  Điều 1 Luật Khiếu nại, tố cáo năm 2005.

[6] Xem Khoản 2 Điều 37 và Khoản 1 Điều 45 Luật Khiếu nại, tố cáo 2005.

[7] Xem Điều 3 của Nghị định số 136/2006/NĐ ngày 14/11/ 2006 của Chính phủ quy  định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số Điều của Luật Khiếu nại, tố cáo.

[8] Xem Điều 6 Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính; Khoản 1, Điều 11và Khoản 8, Điều 49 Luật Tố tụng hành chính 2010.

[9] Xem Báo cáo Tổng kết việc thi hành Luật khiếu nại, tố cáo (từ năm 2005 đến 6/2009) của Thanh tra Chính phủ.

[10] Xem Điều 3 Nghị định số 136/2006/NĐ-CP.